…και μια κοινή συνέντευξη των δύο, όταν η Κύπρος μπήκε στον… χάρτη της ψυχοθεραπείας
ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Ο Πρόεδρος του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών Σώτος Μιχαήλ είπε τα ακόλουθα στον επικήδειο λόγο του στην κηδεία του Ψυχίατρου, Συγγραφέα και Πολιτευτή Τάκη Ευδόκα από την εκκλησία Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη Λευκωσία το Σάββατο 15 Φεβρουαρίου 2020 – ο Τάκης Ευδόκας πέθανε στις 12 Φεβρουαρίου 2020 στα 92 του χρόνια.
«Ξέρω τον Τάκη για δέκα σχεδόν χρόνια και μέσα σε αυτό το διάστημα αναπτύξαμε μια ιδιαίτερη σχέση. Είναι μέσα από αυτή τη σχέση που μου δόθηκε η τιμή να μιλήσω για τον Τάκη σήμερα. Ξέρω ότι ο ίδιος δεν θα μου το συγχωρούσε αν μακρηγορούσα ή αν τον εξιδανίκευα σήμερα. Εξ’ άλλου ο χρόνος που μας δίνεται είναι πολύ λίγος για να καλύψουμε τα πολλά που πήρε ένας άνθρωπος από τον τόπο του και τους ανθρώπους του τόπου του που αγάπησε, αλλά και τα πολλά που έφερε και με αγάπη έδωσε πίσω, αφού πρώτα αξιοποίησε αυτά που πήρε. Γι’ αυτή την αλληλο-καλλιέργεια που ονομάζουμε κουλτούρα και που χαρακτήριζε τη ζωή του Τάκη θα ήθελα να πω λίγα πράγματα. Είχα την τύχη να γνωρίσω τον Τάκη με την επιστροφή μου στη Κύπρο μετά από μακροχρόνια απουσία μου στο εξωτερικό. Είχα την ανάγκη τότε να γνωρίσω άλλους συναδέλφους Ψυχοθεραπευτές και να έχω ένα σοβαρό επαγγελματικό περιβάλλον στο οποίο να νιώθω ότι ανήκω.
Με άγγιξε ο τρόπος που απλόχερα με δέχτηκε σε μία από τις συναντήσεις Ομαδικής Εποπτείας με τους άλλους συναδέλφους του, που για χρόνια ελάμβαναν χώρα εβδομαδιαία στο σπίτι του. Με άγγιξε το ενδιαφέρον του να μάθει για μένα και ένιωσα ευπρόσδεκτος. Αυτό που με συγκίνησε περισσότερο ήταν ο τρόπος που μάζεψε την ομάδα με μια παρεμβολή του σε κάποιο σημείο, όταν η άλλως ενδιαφέρουσα επαγγελματική συζήτηση (case discussion) που εξελισσόταν κινδύνευσε να εκτροχιαστεί με ένα αστείο που ελέχθη. «Παρακαλώ», είπε, «να μιλούμε με σεβασμό προς τους πελάτες μας». Ένιωσα το αίσθημα της ασφάλειας να επανέρχεται στη ομάδα. Ένιωσα επίσης ότι είχα πέσει σε καλά χέρια. Αυτή η απλοχεριά και ο σεβασμός για τον ευάλωτο συνάνθρωπο του, που συνδυάζει έντεχνα τον άνθρωπο και ψυχαναλυτικό ψυχοθεραπευτή, είχαν τις ρίζες τους πολύ πιο βαθιά μέσα του και από πολύ πιο νωρίς στη ζωή του Τάκη.
Ο Τάκης εκπαιδεύτηκε στο «Ινστιτούτο Ψυχανάλυσης της Νέας Υόρκης», της γνωστής Σχολής «Κάρεν Χόρνεϊ», προς το τέλος της Ψυχιατρικής του Εκπαίδευσης. Την απόφαση του για εκπαίδευση στη Ψυχανάλυση όμως, όπως ο ίδιος μετά κατάλαβε, την πήρε πολύ πριν στην ζωή του. Ο ίδιος έλεγε ότι η θεραπευτική προσωπικότητα του ψυχαναλυτικού ψυχοθεραπευτή, αρχίζει τη δόμηση της από τα βιώματα της παιδικής ηλικίας. Αν υπάρχει αυτό, τότε μετά μπορεί να αρχίσει και η εκπαίδευση. Μιλούσε πάντα συγκινητικά για τη Ψυχαναλύτρια του στη Νέα Υόρκη. Μιλούσε όμως ακόμα πιο συγκινητικά για τον άνθρωπο που ονόμαζε τον πρώτο του ψυχοθεραπευτή, τον δάσκαλο του στο Γυμνάσιο Λεμεσού Νικόλαο Ξιούτα. Ο Ξιούτας αναγνωρίζει από την πρώτη στιγμή τη μοναξιά και φόβο του δεκατριάχρονου μαθητή του, που σε μια μέρα διακόπηκε η συνέχεια του από το χωριό και από την οικογένεια του και βρήκε τον μικρό εαυτό του μόνο στη χώρα των γιγάντων, τη μεγαλούπολη γι’ αυτόν τότε Λεμεσό. Ο αόριστος φόβος των γιγάντων όμως ήταν ήδη γνωστός μέσα στον Τάκη. Απηχούσε τον φόβο της βίας του γίγαντα πατέρα τον οποίο παράλληλα με ένα άλλο μέρος του εαυτού του, υπεραγαπούσε. Η διαπραγμάτευση και ολοκλήρωση της μετουσίωσης αυτού του φόβου λαμβάνει χώρα χρόνια μετά, κατά την πορεία της ψυχαναλυτικής του θεραπείας στη Νέα Υόρκη, όπου σταδιακά διαισθάνεται ότι κάτι αόρατο ωριμάζει μέσα του. Ξυπνά ένα πρωί μετά από ένα όνειρο: «Έχει πεθάνει ο πατέρας του και ετοιμάζεται να πάει στην κηδεία του. Παραξενεύεται που δε νιώθει λύπη. Αντιθέτως βλέπει τον εαυτό του ξυρισμένο, συγυρισμένο και κουστουμαρισμένο, λες και θα πήγαινε στην όπερα». Ξυπνά με μια περίεργη ευφορία που τον κρατάει ολόκληρη μέρα. Σιγά-σιγά αντιλαμβάνεται την έννοια του ονείρου του και της ευφορίας που του έφερε: Η κηδεία στο όνειρο ήταν η κηδεία του φόβου της βίας που είχε κάνει κατοχή του ενδιάμεσου χώρου της σχέσης του με τον πατέρα του. Ήταν πλέον ελεύθερος να έχει διαφορετική γνώμη από τον πατέρα και παράλληλα να συνεχίζει να τον αγαπά δίχως την απειλή της αλληλοεξόντωσης μέσα του.
Το όνειρο, σαν ένα δελτίο ειδήσεων από βαθιά μέσα του, του ανακοίνωνε την αποπεράτωση του έργου δόμησης ενός ενδιάμεσου χώρου μέσα του που μπορούσε πλέον να χωρεί δύο διαφορετικούς ανθρώπους με δύο διαφορετικές γνώμες δίχως να χάνεται ο αλληλοσεβασμός μεταξύ τους. Πιστεύω ότι αυτή ήταν η εσωτερική δόμηση μέσα από την οποία ο Τάκης μπόρεσε να αναμετρηθεί με τους γίγαντες που συνάντησε μετέπειτα στην πορεία του έργου του. Δηλ. την όργωση του τόπου του με κάτι διαφορετικό ως προσφορά του στη συνεχόμενη ανάπτυξη της κουλτούρας του τόπου του.
Η μετουσίωση αυτού του φόβου όμως άρχισε στη Λεμεσό. Η πτώση του έφηβου Τάκη, από το χωριό Πάχνα στη μεγαλούπολη Λεμεσό, διακόπτεται από δύο ανθρώπινα χέρια ενός ευεργετικού γίγαντα που τον αρπάζουν με φροντίδα και του δίνουν ένα νέο πλαίσιο. Του λέει ο Ξιούτας: «Ενα πράγμα να γνωρίζεις παιδί μου. Κι εγώ από χωριό κατάγομαι. Και να ξέρεις ότι από εμάς τους αγρότες δημιουργούνται οι άνθρωποι που θα στηρίξουν την κοινωνία. Εμείς είμαστε η ανανέωση του τόπου και να μην ντρέπεσαι για την καταγωγή σου. Η βιβλιοθήκη μου είναι ανοικτή για σένα, όποτε θέλεις βιβλία». Παράλληλα με τη βιβλιοθήκη ο Ξιούτας τον φιλοξενεί και μέσα του. Παράλληλα με τη γνώση των βιβλίων και η εσωτερίκευση της γνώσης για ανθρώπινη φροντίδα.
Μέσα σε αυτό το διευκολυντικό πλαίσιο ο Τάκης αποφοιτά και μπαίνει στην Ιατρική Σχολή στην Αθήνα. Εδώ συνεχίζει τη μετουσίωση του φόβου ενός άλλου γίγαντα. Του φόβου του θανάτου που απηχεί την δική του τριβή με τον θάνατο, στην ηλικία των 7 χρόνων, όπου για μήνες πάλεψε με την απειλή της πνευμονίας. Η μετουσίωση αυτού του φόβου σε αγάπη για τη ζωή και φροντίδα για τον συνάνθρωπό του είναι γνωστή ιδιαίτερα από το βιβλίο του «Το Τέλος ή Η Αρχή». Διαβάζοντας το βιβλίο του αυτό, ο αναγνώστης συναντά το αμέριστο ενδιαφέρον του για τον άνθρωπο και την ακούραστη επιστημονική περιέργεια του μέχρι το τέλος (αλλά και μετά), με το μυστήριο του θανάτου. Διαφαίνεται η επιθυμία του να παραμείνει παρατηρητής αυτής της φυσικής αποσύνδεσης της ψυχής από το σώμα. Λες και η προσευχή του όπως θα έλεγε ο ποιητής (Winnicott D) είναι: «Ω Θεέ μου, μπορώ να είμαι ζωντανός όταν θα πεθαίνω;». Συνεχίζει στη Νέα Υόρκη με τη Ψυχιατρική και Ψυχανάλυση και επιστρέφει στην Κύπρο με τη διακήρυξη της ως νέου κράτους.
Η αγάπη του για την Κύπρο, η ικανότητα του για φιλοξενία, για ανθρώπινη φροντίδα και μετάδοση γνώσεων στην επόμενη γενεά ήταν διάχυτη στον χαρακτήρα του Τάκη. Ήταν ο πρώτος άνθρωπος που έφερε τη Ψυχανάλυση στη Κύπρο. Τη μετέδωσε μέσω του συγγραφικού του έργου με τα αμέτρητα άρθρα και βιβλία που έγραψε. Τη μετέδωσε επίσης και με το θεραπευτικό του έργο. Στα 60 χρόνια αυτού του θεραπευτικού του έργου στην Κύπρο ο Τάκης είδε ανθρώπους από τα πιο ψηλά μέχρι τα πιο χαμηλά, ας πούμε, στρώματα του τόπου του. Ποτέ δεν τον άκουσα να σπάζει το απόρρητο της θεραπευτικής σχέσης.
Ο Τάκης ήταν ένθερμος υποστηρικτής της προόδου και αλλαγής, δίχως να έχει τις συνηθισμένες παραισθήσεις ότι η αλλαγή είναι εύκολη. Με αυτό το τρόπο υποστήριξε την ιδέα της ίδρυσης του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών, προειδοποιώντας παράλληλα και για τις δυσκολίες στην πορεία. Θυμούμαι μια μέρα που έφτασα στο σπίτι του έφιππος της μοτόρας μου με το κράνος στο κεφάλι. Μου λέει: «Aν θα δημιουργήσετε αυτό το επαγγελματικό Σώμα να ξέρεις ότι στην πορεία του δρόμου θα σας τρακάρουν αυτοκίνητα και από τις δύο κατευθύνσεις. Εισηγούμαι να μη βγάζεις το κράνος σου». Ο Τάκης ήταν τελικά ιδρυτικό και τιμητικό μέλος του Παγκύπριου Συνδέσμου.
Διάχυτη στον Τάκη ήταν και η ικανότητα του, που ήδη ανάφερα, να έχει διαφορετική άποψη (και να επιτρέπει τη διαφορετική άποψη), δίχως να χάνει το σεβασμό του ή και την αγάπη του για τον συνάνθρωπο του. Αυτό ισχύει και για τους πολιτικούς αντίπαλους που είχε συναντήσει στη ζωή του. Δεν τον άκουσα ποτέ να μιλά με εχθρότητα για άλλους ή να ανταποδίδει εχθρότητα. Όταν τύχαινε κάποτε να ερωτηθεί πώς μετρά κάποιον, ή κάποιαν που ήξερε καλά, το πιο αρνητικό που μπορούσε να πεί ήταν: «Εεε», και μετά πρόσθετε και τα καλά του. Ήταν σαν να έλεγε, «Εεε νομίζω παίρνει 5 στην Αγωγή του Πολίτη αλλά παίρνει και 9 στη Λογοτεχνία».
Ο Τάκης στα 60 χρόνια προσφοράς του στον τόπο του γνώρισε και έκανε σημαντικές σχέσεις με ανθρώπους απ’ όλα τα επίπεδα της κοινωνίας και πολιτικών πεποιθήσεων. Μου άρεσε ο τρόπος του όταν περιέγραφε με χιούμορ τις εμπειρίες του κατά τη φυλάκιση του και με άγγιζε ιδιαίτερα η τρυφερότητα με την οποία περιέγραφε τους δεσμούς που ανάπτυξε εκεί με τους άλλους φυλακισμένους. Πιστεύω ότι αυτός ο μήνας που έζησε στη φυλακή ήταν από τους πιο σημαντικούς στη ζωή του.
Ο Τάκης έφερε πολλά με την επιστροφή του στην Κύπρο ως νεαρή δημοκρατία πριν 60 χρόνια. Εμπλούτισε την κουλτούρα του τόπου του με τον πιο απλόχερο τρόπο. Το πιο σημαντικό όμως που έφερε, ήταν την Ειρήνη.
Το κεφάλαιο Ειρήνη και η εγκατάσταση της σε ένα σπίτι με εξωτερική τουαλέτα στην Πάχνα μετά από την άνεση της ζωής της στη Νέα Υόρκη, δεν μπορεί να καλυφθεί εδώ. Απλώς θα πω ότι από το 1960 μέχρι και σήμερα δεν υπήρχε τέτοιο πράγμα σαν αυτό που ονομάζουμε Τάκης. Όπου έβλεπες τον Τάκη θα έβλεπες και την Ειρήνη και αντιστρόφως. Και όταν έλειπε ο ένας από τους δύο θα αναρωτιόσουν πού ήταν ο άλλος. Θα αναφέρω επίσης και κάτι που ο Τάκης τελευταίως είπε σε μια από τους συνάδελφους μας. «Όταν βλέπω την Ειρήνη τώρα», της είπε, «δεν βλέπω την Ειρήνη τώρα που γεράσαμε. Βλέπω το κορίτσι που ερωτεύτηκα στη Νέα Υόρκη. Αυτή είναι η Ειρήνη για μένα και που βλέπω και τώρα». Η κουλτούρα Ειρήνης και Τάκη και η συνεχόμενη αλληλο-καλλιέργεια που γινόταν στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ τους δεν περιγράφεται εύκολα. Πιο εύκολα μπορεί να τη νιώσεις. Ο Τάκης έζησε με αξιοπρέπεια με την Ειρήνη δίπλα του και πέθανε με αξιοπρέπεια με την Ειρήνη στο πλάι του.
Αγαπημένε φίλε Τάκη, βρισκόμαστε σήμερα παράλληλα στο Τέλος και στην Αρχή. Να ξέρεις ότι το έδαφος που καλλιεργούμε εμείς σήμερα για την αυριανή γενεά είναι αυτό που εσύ όργωσες χθες και μας έδωσες. Να ξέρεις ότι πάντα θα είσαι ζωντανός μέσα μας. Και όταν ξανά συναντηθούμε θέλω να ξανακούσω από σένα να μου πεις: «Εεε Σώτο, τι γίνεται, πού εχάθηκες σιόρ; Και όταν θα διαφωνήσουμε σε κάτι θέλω να ξαναπιούμε μιά ζιβανία και σαν σηκώνεις το ποτήρι σου να ξανακούσω από εσένα να μου πεις: «Εεε, πάσ’ τούντην διαφοράν, εβίβα πρώτη».
Καλό σου ταξίδι και καλή αντάμωση – Σώτος Μιχαήλ».
Η Κύπρος στον χάρτη της ψυχοθεραπείας
Με την ευκαιρία αυτή αναδημοσιεύω μεγάλο απόσπασμα συνέντευξης που πήρα από τον Τάκη Ευδόκα και τον Σώτο Μιχαήλ στις 27 Νοεμβρίου 2015 και δημοσιεύτηκε στη «Σημερινή» στις 5 Δεκεμβρίου 2015. Τους συνάντησα στο σπίτι του Σώτου στη Λευκωσία (πριν μετακομίσει στη Δρομολαξιά) με αφορμή την αναγόρευση του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών (ΠΣΨΘ) – του οποίου ο Σώτος Μιχαήλ είναι Πρόεδρος – σε επίσημο «Εθνικό Φορέα Διαπίστευσης» (Νational Awarding Organisation) Ψυχοθεραπευτών στην Κύπρo, από τον Ευρωπαϊκό Σύνδεσμο Ψυχοθεραπείας (European Association for Psychotherapy – ΕΑΡ). Ο Σ. Μιχαήλ το χαρακτήρισε «πρωτοποριακό γεγονός με ιστορική σημασία για τη Ψυχοθεραπεία στην Κύπρο, αφού την εντάσσει επίσημα στον χάρτη της Ψυχοθεραπείας στην Ευρώπη». Ο Σώτος Μιχαήλ υπέμνησε ότι «όταν αρχίσαμε το κτίσιμο του Συνδέσμου, βρήκαμε έδαφος που όργωσε ο Δρ Τάκης Ευδόκας προηγουμένως» και πρόσθεσε: «Τον γνώρισα πριν από πέντε χρόνια που πρωτοήρθα στην Κύπρο και μοιράστηκε μαζί μου τις εμπειρίες του, σε σχέση με τις δυσκολίες που θα υπάρξουν εναντίον οποιασδήποτε αλλαγής, και την ιστορία της -άκαρπης- προσπάθειας που έκανε ο ίδιος μαζί με άλλους αξιόλογους επαγγελματίες, για τη ρύθμιση και κατοχύρωση της Ψυχοθεραπείας στην Κύπρο. Χωρίς τη γνώση της ιστορίας, θα πατούσα σε κενό και θα έπρεπε ν’ ανακαλύψω το καθετί μόνος μου. Ο Τάκης Ευδόκας ήταν για μένα όνομα γνωστό, που άκουγα όταν ήμουν παιδί, τη δεκαετία 1960. Το περιβάλλον μου τον αποκαλούσε «φασίστα», γιατί τα έβαλε με τον Μακάριο στις προεδρικές εκλογές του 1968… Και, φυσικά, δεν διανοούμουν ποτέ, ότι κάποια μέρα θα τον γνώριζα προσωπικά και θα συνδεόμουν σε αυτό το επίπεδο μαζί του».
Η σκυτάλη στον ΠΣΨΘ
Ο Δρ Ευδόκας παρενέβη στο σημείο αυτό και παρατήρησε ότι «η κατάσταση στο ζήτημα της οργάνωσης της Ψυχοθεραπείας δεν είχε αλλάξει και πολύ απ’ ό,τι ήταν πριν από 40 χρόνια. Δηλαδή, υπήρχε αντίσταση στην αλλαγή και εξακολουθούσε να λειτουργεί με τα δικά της κριτήρια, αποκομμένη από τον πλούτο του ευρωπαϊκού και διεθνούς χάρτη της ψυχοθεραπείας. Τη σκυτάλη πήρε ο Παγκύπριος Σύνδεσμος Ψυχοθεραπευτών με τα μέλη του, που με την ηγεσία του Σώτου Μιχαήλ και των Ψυχοθεραπευτριών Φωτεινής Δημητρίου και Μαρίας Γεωργίου, έγινε πρωτοπόρος στη φάση αυτή».
Απαντώντας σε σχετική μας ερώτηση, ο Δρ Ευδόκας μάς αφηγήθηκε ότι όταν το 1961 επέστρεψε στην Κύπρο από τη Νέα Υόρκη, όπου είχε σπουδάσει Ψυχιατρική, «ήταν γεμάτος φρέσκες ιδέες και φυσικά σκέψεις για αλλαγές, αλλά γρήγορα κατάλαβε ότι δεν θα μπορούσε να τις υλοποιήσει. Πήγα – πρόσθεσε – στον Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Υγείας, μάλιστα με συστατική επιστολή που μου έδωσε ο Μακάριος, ο οποίος με είχε προτρέψει να επιστρέψω και να εργαστώ στη νεαρή τότε Κυπριακή Δημοκρατία, που είχε ανάγκη τους επιστήμονές της, αλλά αυτή την επιστολή δεν τη χρησιμοποίησα ποτέ. Έφυγα από το Υπουργείο και δεν την έδειξα στον Διευθυντή, ο οποίος, αντί να ενδιαφερθεί για τις ιδέες μου, προσπαθούσε να δει ποια είναι η σχέση μου με τον Μακάριο… Αποφάσισα να ανοίξω μόνος το ιατρείο μου και να κάνω την ιατρική που ξέρω, να εισαγάγω στην Κύπρο τη Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία, γιατί διαπίστωσα ότι το μοναδικό προσόν που αναγνωρίζουν αυτοί, είναι να ενεργείς σύμφωνα με τις δικές τους επιθυμίες». Ο Σώτος Μιχαήλ σχολίασε ότι «ο γιατρός Ευδόκας θα μπορούσε τότε, ως νεαρός επιστήμονας να είχε φύγει πίσω στην Αμερική όπου το επαγγελματικό του περιβάλλον, όχι μόνο θα του έδινε τροφή με τις δικές του ιδέες, αλλά και θα του επέτρεπε να το θρέψει και αυτός με το δικό του πλούτο. Όπως ακριβώς έκαναν και ακόμα κάνουν σήμερα πολλοί νέοι ικανοί επιστήμονες με προσόντα, που προτίμησαν να εργαστούν στο εξωτερικό γιατί το σύστημά μας δεν τους επέτρεπε να του προσφέρουν κάτι περισσότερο από ό,τι τους πρόσφερε αυτό. Πολλοί επιστήμονες ήρθαν για λίγο στην Κύπρο και αναγκάστηκαν να φύγουν γιατί το δυσλειτουργικό σύστημα δεν ανεχόταν κάτι πιο λειτουργικό. Υπάρχουν βέβαια και μερικοί άλλοι Ψυχοθεραπευτές που παρέμειναν στην Κύπρο, που είτε μαζί με τον Τάκη Ευδόκα, είτε με δική τους πρωτοβουλία κατάφεραν αλλαγές, παρά τις τεράστιες δυσκολίες που αντιμετώπισαν. Ο ΠΣΨΘ φύτρωσε πάνω σε αυτό το έδαφος. Τα τελευταία χρόνια κρίσης στην πατρίδα μας δημιούργησαν ένα κλίμα συνειδητοποίησης της ανάγκης για αλλαγή και από τη δική μας πλευρά, ως ΠΣΨΘ, θέλουμε να προσφέρουμε κάτι πιο λειτουργικό στη νέα γενεά, ώστε οι νέοι επαγγελματίες μας να μένουν πια στην πατρίδα μας, χωρίς να είναι αποκομμένοι από τον υπόλοιπο ψυχοθεραπευτικό κόσμο».
Το κυρίαρχο καθεστώς του bullying
-Η δική σας εγκατάσταση στην Αγγλία, στα 20 χρόνια σας, έχει να κάνει με αυτό το «δυσλειτουργικό σύστημα» στην Κύπρο;
Σώτος Μιχαήλ
-«Όταν έφυγα για την Αγγλία νόμιζα ότι πήγαινα κάπου. Αντιλήφθηκα εκ των υστέρων ότι έφευγα κυνηγημένος από κάτι που επαναλαμβανόταν σε κάθε στάδιο της ωρίμανσής μου. Επρόκειτο για ένα καθεστώς εξουσίας και εκφοβισμού, bullying, που κυριαρχούσε σε κάθε πτυχή της ζωής γύρω μου, όπως ήταν το σπίτι, το νηπιαγωγείο, το δημοτικό, το σχολείο μέσης εκπαίδευσης, ο στρατός. Αυτό το καθεστώς δεν ανεχόταν την ελευθερία να έχεις τις δικές σου σκέψεις ή τα δικά σου συναισθήματα. Λες και ήταν αμάρτημα να είσαι διαφορετικός, να σκέφτεσαι ή ακόμα και να νιώθεις διαφορετικά από το καθεστώς. Ένιωθα αποκληρωμένος από την κληρονομιά μου. Η λύση, όπως κατάλαβα μετά, ήταν να συνεχίζω να καταπνίγω οτιδήποτε διαφορετικό μέσα μου, ή να φύγω. Γνωρίζω πολλές τέτοιες περιπτώσεις. Δεν μιλώ για αυτά που όντως πήρα από την Κύπρο. Μιλώ για αυτά που δεν μπορούσα να είμαι και για αυτά που δεν μπορούσα να προσφέρω πίσω. Ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που πήρα, όταν έφηβος φοιτούσα στη Τεχνική Σχολή Λευκωσίας, τη δεκαετία 1960, είναι ότι μου έτυχε ένας καθηγητής με τον οποίο ένιωσα επιτέλους ότι μπορούσα να μάθω με ένα διαφορετικό τρόπο, πολύ πιο ανθρώπινο. Αυτό επαναλήφθηκε αργότερα και με ένα χειρούργο γιατρό που με περίθαλψε στον στρατό. Και οι δύο, αφού εκπλήρωσαν τις επιθυμίες άλλων και έγιναν δάσκαλοι δημοτικού, αποφάσισαν αργότερα να πραγματοποιήσουν τις δικές τους επιθυμίες, αποδεχόμενοι υποτροφίες για μετεκπαίδευση από το Ισραήλ. Κέρδισαν τον θαυμασμό μου (όχι τον φόβο) και κάπως εσωτερίκευσα τότε την ελπίδα, ότι και εγώ μπορούσα να είμαι διαφορετικός. Αυτό, νόμιζα, το ξέχασα στην πορεία. Κατάλαβα όμως μετά, ότι όταν έφευγα από την Κύπρο αναζητούσα και εγώ ένα περιβάλλον που θα μου επέτρεπε να είμαι διαφορετικός».
«Ο πλανήτης που μιλά τη γλώσσα μου»
-Τι σας οδήγησε στη ψυχοθεραπεία και ποιο είναι το βασικό της χαρακτηριστικό, που σας έπεισε να την κάνετε επάγγελμα;
Σώτος Μιχαήλ
-«Είχα ήδη ολοκληρώσει σπουδές automobile engineering, όταν άρχισα τη Ψυχανάλυση στα 35 μου, ως πελάτης, για ν’ αντιμετωπίσω τα δικά μου προβλήματα και μου άρεσε… Λες και προσγειώθηκα επιτέλους σ’ έναν πλανήτη που μιλά τη γλώσσα μου. Ένιωσα ότι έφτασα, ότι εδώ υπάρχει ελπίδα. Η γλώσσα αυτή δεν ήταν τόσο οι λέξεις και οι γνώσεις του Ψυχοθεραπευτή μου, αλλά, κυρίως, η αυξανόμενη εμπιστοσύνη και ασφάλεια που ένιωθα, είτε με τη λεκτική, είτε με τη σιωπηλή παρουσία του. Άρχισα να καταλαβαίνω τη βασική αρχή της ψυχοθεραπείας, ότι η κατανόηση ενός ανθρώπου από τον συνάνθρωπό του είναι θεραπευτική, και ότι αυτή η κατανόηση είναι, πολύ περισσότερο, αποτέλεσμα της προσωπικότητας και κατ’ επέκταση της συναισθηματικής διαθεσιμότητας του Ψυχοθεραπευτή προς τον θεραπευόμενο, παρά αποτέλεσμα ακαδημαϊκών γνώσεων του Ψυχοθεραπευτή. Αποφάσισα να κάνω εκπαιδεύσεις στη Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία, που διάρκεσαν για πάρα πολλά χρόνια. Η ψυχοθεραπεία δεν είναι θέμα μόνο ακαδημαϊκών γνώσεων, αλλά περισσότερο θέμα ψυχικής δομής του ψυχοθεραπευτή. Αυτό δεν σημαίνει ότι η ακαδημαϊκή κατάρτιση δεν είναι σημαντική, αλλά η ψυχοθεραπευτική εκπαίδευση είναι κυρίως βιωματική, με έμφαση στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ψυχοθεραπευτή και μετουσίωσης αυτών που μαθαίνει, μέσω της προσωπικής του ανάπτυξης. Αυτή η έμφαση είναι επίσης μια από τις κύριες διαφορές της ψυχοθεραπείας -μαζί με πολλές άλλες- από τα γειτνιάζοντα επαγγέλματα της ψυχολογίας και ψυχιατρικής, όπου η εκπαίδευση δεν απαιτεί την προσωπική ανάπτυξη του εκπαιδευόμενου, μέσω της δικής του ψυχοθεραπείας. Ο ψυχισμός του είναι από τα πιο σημαντικά του εργαλεία που τίθενται στη διάθεση του συνανθρώπου του και αποτελεί την πρώτη βάση, πάνω στην οποία θα δημιουργηθεί η ψυχοθεραπευτική σχέση. Με άλλα λόγια, ένας άνθρωπος με λίγη μόρφωση, αλλά με ισορροπημένη ψυχική δομή, μπορεί να βοηθήσει θεραπευτικά τον συνάνθρωπό του. Αντίθετα, ένα πολύ ευφυές μυαλό, κτισμένο πάνω σε μια ανισόρροπη ψυχική δομή, μπορεί να υποσχεθεί πολλά, αλλά να προκαλέσει πολλή καταστροφή».
-Ποια είναι η μεγαλύτερη ικανοποίηση ενός ψυχοθεραπευτή, σε σχέση με τη δουλειά του;
-«Η εμπιστοσύνη και οικειότητα που του επιτρέπει ο ασθενής. Επίσης, να βλέπει την έκπληξη του συνανθρώπου του, όταν αρχίζει βιωματικά ν’ αναγνωρίζει τον κρυμμένο εαυτό του, ν’ αλλάζει ο πόνος του και να πλησιάζει το τέλος της θεραπευτικής πορείας. Ο λόγος που ο ασθενής είναι στο γραφείο του Ψυχοθεραπευτή, είναι για να φτάσει στο σημείο να μη χρειάζεται να είναι εκεί. Αυτό δίνει αμοιβαία ικανοποίηση και στους δύο συνοδοιπόρους… Μαζί αποφασίζουν να αρχίσουν, μαζί πορεύονται και μαζί αποφασίζουν ότι τελειώνουν».
Τα σεξουαλικά μπανανόφυλλα του session
-Σε ποιες περιπτώσεις παραβιάζεται η δεοντολογία της ψυχοθεραπείας; Υπάρχουν ψυχοθεραπευτές που συνδέονται σεξουαλικά με ασθενείς τους;
Σώτος Μιχαήλ
-«Η δεοντολογία παραβιάζεται όταν υπάρχει κακοποίηση, παρενόχληση και κατάχρηση της θέσης του, ως ψυχοθεραπευτή. Δυστυχώς υπάρχουν και περιπτώσεις που επαγγελματίες παραβίασαν τους κανόνες δεοντολογίας, όπως η σύναψη σεξουαλικών σχέσεων με ασθενείς. Η δεοντολογία του επαγγέλματος και της άσκησής του είναι από τους κυρίαρχους λόγους δημιουργίας του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπείας. Ευθύνη μας είναι να προστατεύουμε, τόσο το κοινό από τέτοιες αντιεπαγγελματικές και αντιδεοντολογικές συμπεριφορές, όσο και το επάγγελμα το ίδιο. Δεν υπάρχει περίπτωση που ο Ψυχοθεραπευτής να έχει σεξουαλική σχέση με ασθενή ή πελάτη και να μην είναι αντιδεοντολογική. Δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία. Έχει καθήκον ο Ψυχοθεραπευτής να κρατήσει τη σχέση καθαρά επαγγελματική.
-Πώς αντιμετωπίζει ο ψυχοθεραπευτής τη σεξουαλική πρόκληση του ασθενούς;
-«Το άτομο που απευθύνεται στον ψυχοθεραπευτή επικοινωνεί τον εσωτερικό του κόσμο, μέσω συμπεριφοράς που αναπτύχθηκε με βάση τα τραύματα ή τον ψυχικό πόνο. Η επιθυμία να συνδεθεί ερωτικά με τον ψυχοθεραπευτή, όπως και οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά, είναι μία επικοινωνία προς τον ψυχοθεραπευτή, μιας επώδυνης ψυχικής κατάστασης και αναμένεται από τον ψυχοθεραπευτή να την αντιμετωπίσει με τέτοιο τρόπο».
-Ο ψυχοθεραπευτής θα πρέπει λοιπόν να βγάλει κάτι καλό από αυτό;
-«Ακριβώς. Να βγει κάτι καλό από αυτό, κρατώντας το γνοιάξιμο, χωρίς τη σωματική υλοποίηση της επιθυμίας και αυτό απαιτεί ακεραιότητα από τον Θεραπευτή και πολύ χρόνο. Υπάρχουν λοιπόν, συνεχώς, πολλά μπανανόφυλλα μέσα στο session και, σε κάθε περίπτωση ο Ψυχοθεραπευτής επιδιώκει να εξυπηρετεί τις ανάγκες του συνανθρώπου του και όχι τις δικές του».
Τάκης Ευδόκας
-«Η σεξουαλική παρενόχληση είναι το πιο δύσκολο στη ψυχοθεραπεία… Τέτοιες περιπτώσεις είχα πολλές από ασθενείς που παρενοχλήθηκαν από επαγγελματίες. Τους έλεγα ότι ήμουν πρόθυμος να καταθέσω ως μάρτυρας υπέρ τους, αν έπαιρναν την υπόθεση στο Επαγγελματικό Σώμα του επαγγελματία ή στο Δικαστήριο. Δεν τόλμησε κανένας, λόγω της έκθεσης, στο κοινωνικό περιβάλλον, του φόβου από τις δικαστικές διαδικασίες και της σίγουρης αμφισβήτησης των ισχυρισμών τους».
Αντιθεραπευτική-παραβατική σχέση
-Πόσο μπορεί να βοηθηθεί ένας ασθενής στο ψυχολογικό του πρόβλημα, μέσα από τη σχέση με τον Ψυχοθεραπευτή;
Σώτος Μιχαήλ
-«Ο έρωτας στη ψυχοθεραπεία δεν είναι παραβατικός. Παραβατικός ή θεραπευτικός είναι ο τρόπος που θα τον χειριστεί ο Ψυχοθεραπευτής. Ο έρωτας του ασθενούς επιζητεί την ασφάλεια της αποδοχής του και την εμπιστοσύνη ότι δεν θα υπάρχει σωματική υλοποίηση της επιθυμίας του, από τον Ψυχοθεραπευτή του. Η σεξουαλική υλοποίησή του είναι αντιθεραπευτική και παραβατική».
-Η ερωτική σχέση με τον Θεραπευτή μπορεί να είναι θεραπευτική για τον ασθενή;
-«Ορισμένοι μπορεί να ισχυριστούν κάτι τέτοιο, αλλά κανένας σοβαρός ψυχοθεραπευτικός οργανισμός δεν μπορεί να το δεχτεί. Είναι αντιθεραπευτική και παραβατική κάθε τέτοια σχέση. Κάνει πολλή ζημιά στον ασθενή, αλλά και στον σοβαρό επαγγελματία, που δυσφημείται μέσα από τέτοιες περιπτώσεις. Παράβαση θα γίνει, είναι στην ανθρώπινη φύση. Η επιτυχία είναι να τη διαχειριστείς σωστά, ως επαγγελματικός σύνδεσμος της ψυχοθεραπείας. Το παράπονο του ασθενούς απαιτεί μεγαλύτερη διαδικασία διερεύνησης, από οτιδήποτε άλλο. Γι’ αυτό ο Παγκύπριος Σύνδεσμος Ψυχοθεραπευτών εγκρίθηκε από τον Ευρωπαϊκό Σύνδεσμο Ψυχοθεραπείας, σε ό,τι αφορά, κυρίως, το απαιτούμενο επίπεδο εκπαίδευσης των επαγγελματιών, τη λειτουργική δομή, τη δεοντολογία και διαδικασία παραπόνων και τη συνέχεια της επαγγελματικής ανάπτυξης του Ψυχοθεραπευτή».
Στιγμιότυπο από την κοινή συνέντευξη που ο Σώτος Μιχαήλ και ο Τάκης Ευδόκας έδωσαν στον Μάριο Δημητρίου στις 27 Νοεμβρίου 2015 και δημοσιεύτηκε στη «Σημερινή» στις 5 Δεκεμβρίου 2015.
Φώτο: Ο μακαριστός Ψυχίατρος Τάκης Ευδόκας με τον Ψυχοθεραπευτή Σώτο Μιχαήλ στο σπίτι του δεύτερου στη Δρομολαξιά τον Μάρτιο 2017.
