Ο Ανδρέας Θεοφάνους είναι Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και Πρόεδρος του Τμήματος Ευρωπαϊκών Σπουδών και Διεθνών Σχέσεων καθώς και του Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Λευκωσίας. Έχει επισκεφθεί αριθμό πανεπιστημίων και δεξαμενών σκέψης ως επισκέπτης καθηγητής, ανώτερος επιστημονικός συνεργάτης ή/και προσκεκλημένος ομιλητής στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ, τον Καναδά, τη Μέση Ανατολή, την Ιαπωνία και την Αυστραλία.
Είναι συγγραφέας και συν-επιμελητής διαφόρων βιβλίων και κειμένων πολιτικής για πολιτικά και οικονομικά θέματα καθώς και για θέματα που σχετίζονται με την Κύπρο, την ΕΕ και την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.
24. Υπάρχει θριαμβολογία για την έξοδο μας από το μνημόνιο; Ασπάζεστε αυτή την αντίδραση;
Είναι γεγονός ότι η έξοδος από το μνημόνιο συνοδεύτηκε με θριαμβολογίες. Υπήρξαν επίσης υπερβολές εντός και εκτός Κύπρου για success story. Η ουσία όμως είναι ότι έχει επέλθει σταθεροποίηση σε απαράδεκτα χαμηλά επίπεδα οικονομικής δραστηριότητας. Έχω κατ’ επανάληψη δηλώσει ότι η Κύπρος είναι success story μόνο αν συγκριθεί με την Ελλάδα. Σημειώνω συναφώς ότι το τίμημα του μνημονίου ήταν και είναι βαρύτατο. Ένα εύλογο ερώτημα είναι κατά πόσον θα μπορούσαμε να είχαμε καλύτερα αποτελέσματα με διαφορετικές πολιτικές. Ούτως ή άλλως είναι καθοριστικής σημασίας να δούμε πως εξερχόμαστε από τα σημερινά δεδομένα και πως θα δημιουργηθούν συνθήκες πραγματικής ανάπτυξης. Εξάλλου ας μην μας διαφεύγει το γεγονός ότι η φιλοσοφία των μνημονίων εδράζεται σε πολιτικές εσωτερικής υποτίμησης. Οι πολιτικές αυτές οδηγούν αναπόφευκτα στη συρρίκνωση της κοινωνικής ευμάρειας.
24. Εννοείτε δηλαδή ότι υπάρχει παραπληροφόρηση;
Προφανώς η κυβέρνηση προσπαθεί να περάσει ένα συγκεκριμένο μήνυμα: το αφήγημα της υποστηρίζει ότι «η Κύπρος έφθασε στο χείλος του κρημνού, ότι με μια συνετή διαχείριση αποτράπηκαν τα χειρότερα και ότι τώρα η οικονομία είναι σε καλό δρόμο». Αλλά και η Τρόικα θέλοντας να νομιμοποιήσει την τιμωρητική της πολιτική έναντι της Κύπρου προσπαθεί να περάσει το μήνυμα ότι η φιλοσοφία της είναι ορθή: ότι δεν υπήρχε άλλη επιλογή και ότι η πολιτική της δικαιώνεται. Ταυτόχρονα θέλει να δώσει τα εύσημα στην κυπριακή κυβέρνηση για την πιστή εφαρμογή της πολιτικής της.
Οι πραγματικότητες όμως είναι διαφορετικές και οδυνηρές. Θα πρέπει επιτέλους να ασχοληθούμε με την ουσία και όχι μόνο την επικοινωνιακή διαχείριση.
24. Το αφήγημα της κυβέρνησης δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα;
Επαναλαμβάνω ότι το τίμημα του μνημονίου και της εφαρμογής του ήταν και είναι βαρύτατο. Η Κύπρος είχε φθάσει κοντά στην οικονομική καταστροφή αλλά με διαφορετική οικονομική φιλοσοφία τα δεδομένα θα μπορούσαν να ήταν καλύτερα. Κατ’ επανάληψη έχω καταθέσει την άποψη ότι η πολιτική που ακολουθείται δεν οδηγεί σε επιθυμητά αποτελέσματα.
Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι η ανεργία είναι ψηλή: δεν είναι μόνο οι νέοι που ουσιαστικά αναζητούν ευκαιρίες σε άλλες χώρες – είναι και πολλά άτομα μέσης ηλικίας που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της μακροχρόνιας ανεργίας. Το χειρότερο είναι ότι δεν υπάρχουν θετικές προσδοκίες. Επιπρόσθετα παρατηρείται μια συμπίεση μισθών και αύξηση της ανισότητας. Αγνοούνται επίσης οι συνέπειες και το βαρύ τίμημα της κοινωνικής και οικονομικής δυσπραγίας μεγάλου αριθμού πολιτών και δίνεται έμφαση μόνο στην οριακή σταθεροποίηση των δεικτών της οικονομίας.
Δεν μπορούμε επίσης να παραβλέψουμε το γεγονός ότι τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια είναι σε επίπεδα που εγκυμονούν κινδύνους. Και ακόμα δεν έχουμε δει τα αποτελέσματα από τις εκποιήσεις.
24. Μπορούν να αποφευχθούν οι εκποιήσεις;
Είναι σημαντικό να γίνουν οι επιβαλλόμενες κατηγοριοποιήσεις στα μη εξυπηρετούμενα δάνεια. Προφανώς όπου έχουν υπάρξει υπερβολές θα είναι δύσκολο να αποφευχθούν οι εκποιήσεις. Όμως στις περιπτώσεις που η οικονομική κρίση έπληξε νοικοκυριά και υπάρχουν μη εξυπηρετούμενα δάνεια είναι σημαντικό να υπάρξουν προσεγγίσεις με στόχο τη μείωση του κοινωνικού κόστους. Για παράδειγμα, είναι εφικτό με τη χρονική επέκταση των δανείων αλλά και με γενναιόδωρα σχέδια ενοικιαγοράς να δοθεί η δυνατότητα σε πολλά νοικοκυριά να διατηρήσουν τις πρώτες κατοικίες τους και να αποπληρώσουν τα δάνεια τους στην πορεία του χρόνου. Επιπρόσθετα η αναδρομική διόρθωση υπερχρεώσεων τόκων και άλλων τραπεζικών χρεώσεων είναι μια επιλογή που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπ’ όψη. Η υλοποίηση αυτών των εισηγήσεων θα συμβάλει στην επίλυση προβλημάτων.
Σε σχέση με τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια μικροεπιχειρήσεων το ζητούμενο είναι να αξιολογηθεί κατά πόσο μια μικρή επιχείρηση μπορεί να γίνει βιώσιμη και να αποπληρώσει τις υποχρεώσεις της. Πολλές φορές υπήρχαν σοβαρά προβλήματα ρευστότητας που επιδείνωσαν τα προβλήματα.
Αλλά και σε ένα γενικότερο επίπεδο τονίζω ότι, για να αποπληρωθεί το ιδιωτικό αλλά και το δημόσιο χρέος απαιτούνται ψηλοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης. Επαναλαμβάνω ότι δυστυχώς σήμερα υπάρχει μια σταθεροποίηση σε χαμηλά επίπεδα οικονομικής δραστηριότητας.
24. Είναι εφικτό να υπάρξουν ψηλοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης;
Δυστυχώς με την υφιστάμενη φιλοσοφία είναι πολύ δύσκολο εάν όχι αδύνατο να υπάρχουν ψηλοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι τρία χρόνια μετά την καταστροφή του Μαρτίου του 2013 η Κύπρος δεν έχει ακόμα ένα νέο οικονομικό υπόδειγμα. Στην καλύτερη περίπτωση τα επόμενα χρόνια θα έχουμε χαμηλούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης και ψηλή ανεργία. Τα οικονομικά αλλά και τα κοινωνικά αποτελέσματα αυτής της πορείας δεν θα είναι θετικά. Μεταξύ άλλων, η κυπριακή κοινωνία γερνά επικίνδυνα. Εδώ και τώρα χρειαζόμαστε ένα νέο οικονομικό υπόδειγμα που να δώσει προοπτική. Αυτό δεν υπάρχει σήμερα.
24. Μπορείτε να αναφερθείτε στις αρνητικές κοινωνικές συνέπειες των δημογραφικών δεδομένων;
Μεταξύ άλλων, σημειώνεται ότι το ποσοστό γονιμότητας στην ελεύθερη Κύπρο έχει μειωθεί επικίνδυνα (1,3) ενώ ταυτόχρονα υφίσταται δημογραφική αιμορραγία. Ήδη περίπου 8.000 Ελληνοκύπριοι έχουν εγκαταλείψει την Κύπρο την περίοδο 2009-2015 ενώ έχει αυξηθεί το ποσοστό Ελληνοκυπρίων φοιτητών σε ξένες χώρες που δεν επιστρέφουν. Η κρίση επηρεάζει αρνητικά το ποσοστό γονιμότητας και τέλεσης γάμων. Ως εκ τούτου οι κοινωνικές, οικονομικές αλλά και πολιτικές προεκτάσεις είναι πολύ αρνητικές. Επαναλαμβάνω ότι η ελληνοκυπριακή κοινωνία γερνά επικίνδυνα.
24. Πώς αντιλαμβάνεστε εσείς την προοπτική για ένα νέο οικονομικό μοντέλο;
Πρώτα απ’ όλα είναι σημαντικό να αναστραφεί το κλίμα αβεβαιότητας και φόβου. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να μειωθεί η σχετικά υψηλή εξάρτηση της οικονομίας από συγκεκριμένους τομείς, π.χ. ανάπτυξη γης και κτηματομεσιτικά. Το νέο οικονομικό μοντέλο θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει μια ποικιλία τομέων παραγωγής. Οι προσπάθειες ανάκαμψης της οικονομίας θα πρέπει να επικεντρώνονται στη δημιουργία θέσεων εργασίας μακροχρόνιας προοπτικής και τη μέγιστη διατήρηση των πόρων εντός των συνόρων μας.
Είναι επίσης καθοριστικής σημασίας να έχουμε μια αποτελεσματική δημόσια διοίκηση σε όλα τα επίπεδα. Να μειωθεί η γραφειοκρατία και να αυξηθεί η δημιουργικότητα. Εννοείται ότι επιτέλους θα υπάρξει και η πολυσυζητημένη αξιοκρατία. Εν ολίγοις επιβάλλεται η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, του πολυτιμότερου κεφαλαίου της Κύπρου. Απαιτούνται επίσης νέοι μοχλοί οικονομικής μεγέθυνσης. Σημειώνω την προοπτική η Κύπρος να καταστεί ιατρικό, ακαδημαϊκό και αθλητικό κέντρο. Ταυτόχρονα είναι σημαντικό να αξιοποιηθεί ο τομέας της ενέργειας περιλαμβανομένων και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επιπρόσθετα το τουριστικό προϊόν θα πρέπει να εμβαθυνθεί για να διευρυνθεί. Θα πρέπει επίσης να αξιολογήσουμε πως θα ενθαρρυνθούν ουσιαστικά συγκεκριμένες δραστηριότητες που εμπίπτουν στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα.
Θεωρώ επίσης ότι στο μεταβαλλόμενο περιφερειακό, ευρωπαϊκό και διεθνές οικονομικό περιβάλλον υπάρχουν κίνδυνοι αλλά και ευκαιρίες. Θα πρέπει η πολιτεία, η κοινωνία αλλά και ο επιχειρηματικός κόσμος και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να τοποθετούνται ανάλογα.
24. Έχει λεχθεί ότι με μια πιθανή λύση με βάση τη Διζωνική Δικοινοτική Ομοσπονδία, η οικονομία της Κύπρου θα βελτιωθεί στο μέγιστο βαθμό. Μύθος ή πραγματικότητα;
Για χρόνια τώρα καλλιεργήθηκε η εντύπωση ότι οποιαδήποτε λύση του Κυπριακού θα συνιστούσε βελτίωση του status quo. Με το ίδιο σκεπτικό αναπτύχθηκε και η εκτίμηση ότι οποιαδήποτε λύση του Κυπριακού συνεπάγεται οικονομικά οφέλη. Οι υποθέσεις αυτές είναι λανθασμένες, επιπόλαιες καθώς και επικίνδυνες. Η πραγματικότητα είναι ότι το περιεχόμενο μιας λύσης θα επηρεάσει καθοριστικά τη βιωσιμότητα, τη σταθερότητα αλλά και τις οικονομικές προοπτικές. Μια λύση του Κυπριακού προφανώς θα εμπεριέχει θετικές αλλά και αρνητικές προεκτάσεις στο οικονομικό πεδίο – το θέμα είναι πού θα βαρέσει η ζυγαριά περισσότερο. Πάντως θα είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατο να αντέξει η Κύπρος με τρεις κυβερνήσεις – ακόμα και στην περίπτωση που θα υπάρξουν μεγάλες επενδύσεις και οικονομικά οφέλη ως αποτέλεσμα της ανοικοδόμησης.
Η Κύπρος θα αντιμετωπίσει σοβαρά δημοσιονομικά προβλήματα με λύση διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας δεδομένου του τρικέφαλου κράτους το οποίο εμπεριέχεται σε αυτό το μοντέλο. Επιπρόσθετα, θα είναι πολύ δύσκολο να ικανοποιούνται οι προϋποθέσεις που πηγάζουν από τη συμμετοχή στην Ευρωζώνη. Οι Ελληνοκύπριοι φορολογούμενοι θα είναι πιο πρόθυμοι να υπομείνουν θυσίες εάν υπάρχει ένα όραμα για μια κοινή πατρίδα. Στην απουσία μιας ενοποιητικής προοπτικής θα είναι πολύ δύσκολο να περιορισθεί η δυσφορία τους.
Ταυτόχρονα πρέπει να κατανοηθεί ότι είναι αδύνατο για το τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος με βάση τα υφιστάμενα δεδομένα να λειτουργήσει κάτω από τους αυστηρούς όρους της Ευρωζώνης. Άλλωστε αυτό είναι ήδη πολύ δύσκολο για ολοένα και περισσότερες χώρες της Νότιας Ευρώπης. Επισημαίνεται επίσης ότι το τραπεζικό σύστημα και ο ευρύτερος χρηματοπιστωτικός τομέας στο κατεχόμενο βόρειο τμήμα της Κύπρου αντιμετωπίζουν σοβαρά διαρθρωτικά προβλήματα και θα υπάρξουν ανάγκες για ανακεφαλαιοποίηση τραπεζών.
Αποτελεί μύθο αλλά και επιπόλαια και επικίνδυνη παραπληροφόρηση η θέση ότι η οποιαδήποτε λύση του κυπριακού προβλήματος θα οδηγήσει σε οικονομική έκρηξη. Για κάποιο διάστημα η κυβέρνηση καλλιεργούσε αυτό τον μύθο. Αντιλήφθηκε όμως ότι θα υπάρξουν προβλήματα και στο δημοσιονομικό πεδίο και στον τραπεζικό τομέα και πλέον παρουσιάζεται πιο επιφυλακτική. Επιπρόσθετα υπογραμμίζω ότι είναι πολύ δύσκολο να υπάρχουν τρεις κυβερνήσεις με ισοζυγισμένους προϋπολογισμούς.
Θεωρώ επίσης ότι είναι αδύνατο να περάσουμε σε 24 ώρες από την υφιστάμενη κατάσταση πραγμάτων σε μια διζωνική δικοινοτική Κύπρο. Εν κατακλείδι είναι καθοριστικής σημασίας να εξετασθούν εις βάθος όλα τα ζητήματα και να προκριθεί ένα περίγραμμα λύσης το οποίο να δημιουργεί τις προϋποθέσεις για οικονομική βιωσιμότητα αφενός και ειρηνική συνεργασία αφ’ ετέρου. Ιδιαίτερη σημασία θα πρέπει να δοθεί και στην εξελικτική διαδικασία.
24.Τι προβλήματα βλέπετε στον τραπεζικό και γενικότερα στον χρηματοπιστωτικό τομέα σε σχέση με την επίλυση του Κυπριακού;
Η κατεχόμενη Κύπρος σήμερα είναι σε μια κατάσταση οικονομικής και νομισματικής ένωσης με την Τουρκία. Δεν μπορεί από τη μια μέρα στην άλλη να τεθεί σε τροχιά οικονομικής και νομισματικής ένωσης με την Κυπριακή Δημοκρατία και την Ευρωζώνη. Επιπρόσθετα είναι αναμενόμενο ότι οι τράπεζες στα κατεχόμενα θα χρειαστούν ανακεφαλαιοποίηση. Δεν μπορεί αυτό να γίνει με χρηματοδότηση από τους Ελληνοκύπριους. Και να μην είχαμε την κρίση η οικονομία δεν θα άντεχε αυτές τις υποχρεώσεις.
24. Τι επιπρόσθετα κόστη υφίστανται;
Θα πρέπει επίσης να αξιολογήσουμε τα περιουσιακά ζητήματα κατανοώντας ότι με τα σημερινά δεδομένα είναι αδύνατο να εξευρεθούν οι απαιτούμενοι πόροι για τις αποζημιώσεις. Ήδη διάφορες πηγές θεωρούν ότι με τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς θα χρειασθούν πέραν των €25 δισεκατομμυρίων, λαμβάνοντας υπ’ όψη και ενδεχομένως τις απαιτήσεις των χρηστών των κατεχόμενων περιουσιών.
24. Θα υπάρξουν και οφέλη όμως;
Ναι, η ανοικοδόμηση μετά από τη λύση θα οδηγήσει σε πολύ θετικά αποτελέσματα. Εκ των πραγμάτων οι επενδύσεις που θα γίνουν και η ενίσχυση της ζήτησης θα συμβάλουν στη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης. Όμως είναι σημαντικό να δούμε όλα τα ζητήματα σφαιρικά. Εάν στη διακυβέρνηση της χώρας προκύψουν τριβές τότε, πέραν των προβλημάτων στον δημοσιονομικό και τραπεζικό τομέα, τα οποιαδήποτε οφέλη θα περιορισθούν σημαντικά.
24. Τι ακριβώς εισηγείστε αντί του επιδιωκόμενου μοντέλου λύσης;
Είναι σημαντικό να αξιολογηθεί η σημασία μιας εξελικτικής διαδικασίας με την εμπλοκή της Ε.Ε. Για παράδειγμα, στη βάση του Πρωτοκόλλου 10 το υπό τουρκοκυπριακή διοίκηση έδαφος μπορεί αρχικά να θεωρηθεί ως Region/Περιφέρεια της Ε.Ε. και ταυτόχρονα ως μέρος της Ομοσπονδιακής Κυπριακής Δημοκρατίας. Η κυρίαρχη διαχρονική τοποθέτηση ανάμεσα στην ελληνοκυπριακή κοινότητα ήταν και είναι ότι θα πρέπει να επιδιωχθεί ολοκληρωμένη λύση. Ενώ η θέση αυτή θεωρητικά έχει τα δικά της πλεονεκτήματα, πρακτικά μπορεί να είναι πιο πραγματιστική προσέγγιση η εξελικτική διαδικασία η οποία θα εμπεριέχει και ουσιαστικές εδαφικές αναπροσαρμογές. Επιπρόσθετα, είναι σημαντικό όπως κατατεθούν κατευθυντήριες γραμμές επίλυσης του Κυπριακού καθώς και εισηγήσεις για μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης και οδικό χάρτη στα πλαίσια μιας εξελικτικής διαδικασίας.
Είναι επίσης απαραίτητο να επιδιώξουμε ένα ομοσπονδιακό μοντέλο με υποφερτό διοικητικό κόστος.
24. Προφανώς αντλείτε όλες αυτές τις εισηγήσεις και από το νέο σας βιβλίο με τίτλο Η ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΙΑΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΗΣ ΚΥΠΡΟΥ; Και ποιος ο στόχος σας;
Ναι, υπάρχει μια διαχρονική ενασχόληση με τα ζητήματα αυτά. Στο νέο μου βιβλίο πέραν της επικαιροποίησης υπάρχουν και πολλά νέα δεδομένα καθώς και νέες προσεγγίσεις. Επισημαίνω ότι η εις βάθος εξέταση θεμάτων διακυβέρνησης και πολιτικής οικονομίας μιας ομοσπονδιακής Κύπρου, που επιχειρείται στο βιβλίο, λαμβάνει σοβαρά υπ’ όψη τις σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις, εμπειρίες διαφόρων χωρών καθώς και τις εξελίξεις στο περιφερειακό, ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον. Βασικός μου στόχος είναι η ουσιαστική συμβολή στον προβληματισμό για το μέλλον της Κύπρου καθώς και το πως η χώρα μας θα τοποθετείται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στο εθνικό και ευρύτερο γίγνεσθαι.
24. Ένα καταληκτικό σχόλιο…
Υπάρχουν τα εργαλεία οικονομικής πολιτικής τα οποία αν χρησιμοποιηθούν σωστά θα συμβάλλουν σε πολύ καλύτερα αποτελέσματα. Μεταξύ άλλων, ένα καλύτερο μείγμα δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής μπορεί να οδηγήσει στα επιθυμητά αποτελέσματα όπως η ανάκαμψη της συνολικής ζήτησης της οικονομίας που θα περιόριζε την ανεργία και θα βελτίωνε και τα εισοδήματα. Μια τέτοια εξέλιξη θα οδηγούσε και στη σταδιακή αποκλιμάκωση των μη εξυπηρετούμενων δανείων. Με το ίδιο σκεπτικό μπορούμε να έχουμε εναλλακτικές προσεγγίσεις που να συμβάλλουν στον επιδιωκόμενο στόχο της λύσης εξελικτικά και με θετικά αποτελέσματα. Για όλα αυτά απαιτούνται όμως ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, ένα αναβαθμισμένο πολιτικό ήθος καθώς και μια διάθεση συλλογικότητας.
24. Σας ευχαριστώ πολύ
